ئەگەر دیموکراسی (democracy)، لەڕووی زاراوەوە، لەدوو وشەی گریکی (demo)، بەمانای (گەل) و،(karatia)، بەمانای (فەرمانڕەوایەتیکردن)، پێکهاتبێت. ئەوا لەناوەڕۆکدا، چەمکێکی ئاڵۆزو فرە ڕەهەندی مێژووی فەلسەفەی سیاسیەو، بەدرێژایی ئەومێژوەش، هاوکات لەگەڵ بەرەو پێشچونی کۆمەڵگە و ، گەشەی ژیری مرۆڤ و ،چەندایەتی و چۆنایەتی پرس وقەیرانە سیاسیەکاندا، تەنانەت ڕاڤەو تێگەیشتنی کارەکتەرە سیاسی و، فەلسەفیەکانیش گۆڕانی بەسەرداهاتوەو دێت.
لەو نێوەندەشدا....
، سیاسیەکان و، فەیلەسوفەکان بەگشتی لەدووبەرەی دژدا وەستاون و، هەرچی کارەکتەرە سیاسیەکانن، دیموکراسییان وەک کاڵایەک ، کاتێک قبوڵ بووە، کە پڕاوپر بەباڵای سیاسی ئەواندا بڕابێت ، بۆ ئەوەی لارولەوێری وهەڵەی جەستەی ڕفتاری سیاسی خۆیانی پێداپۆشن، بۆیە لەهەر شوێنێک دیموکراسی دەڵببوو بێت بەجەستەی گرگنیان، ئەمانە هەرگیزئامادەنەبون دەستکاریی جەستەی بیرکردنەوەی سیاسی خۆیان بکەن و، بەڵکوهاتوون پەلو پۆی دیموکراسیان بۆداتاشیوەو قارسکردوە. هەر کاتێکیش جەستەی ڕەفتاری سیاسیان ئەوەندەکشابێت، کەناقۆڵایان بکات و دزێو بێنەبەرچاو و ، بەدیموکراسی تەنگ بێت ، ئەوا هاتوون و، لەهەمان ڕەنگ ، پارچەیەکیان لە بەژنی ستەمکاری بڕیوەو،کاڵای دیموکراسیەکەی بەریا پێپینەکردوە. . هەرئەم تێگەیشتنە جیاوازەی سیاسیەکانە، بوەتە هێڵی جیاکاریان لەگەڵ فەیلەسوفەکانداو، پەرتبوونێک لە تێگەیشتنیان، لەپەیوەست بەپرسی دیموکراسیەوەی ، لێکەوتوەتەوە.
لەبەرئەوەی تاڕادەیەک تێگەیشتنێکی فەلسەفیانە، جیاوازە لەتیڕوانینێکی سیاسیانەی بەرژەوەندگەراییانە(پراگماتیانە)، کەتەنها دیموکراسی لەڕەگەزێک یان چەند ڕەگەزێکیدا دەبینێت ،چونکە فەلسەفە گەرەکیەتی ماهیەت و خودی فەلسەفەی بوونی دیموکراسی تەیبکات، نەک ڕەگەزەکانی دیموکراسی. واتە فەلسەفە دەیەوێت لۆژیکیانەو ئاکاریانە، لە لێکۆڵینەوە فەلسەفیەکانیدا، ڕاڤەی هەمووژانرە زانگەییەکان(ئەبستمۆلۆژیەکان)و ، لەنێویشیاندا دیموکراسی بکاتەوە. کەتیایدا، بە میتۆدێکی سوکراتیانە، لەهەندەکی (induction) ەکانەوە،هەمەکی(deduction)و، ماهیەتی شتەکان دەردەخات. جا ئەگەر پەڵپی ئێمە لەسیاسیەکان ئەوەبێت، کە گوایە مامەڵەیاکی ئایدۆلۆژیانەو، بەرژەوەندگەراییانە لەتەک دیموکراسیدا دەکەن، ئەوا جێی خۆیەتی پرسیارێک بەڕووماندا هەڵتۆقێتو، بپرسێت ئەدی کامەیە ئەو تێگەیشتن و ڕاڤە بابەتی و فەلسەفیە، بۆ پرسی دیموکراسی، کەبەجەوهەرێکی دیموکراسیمان ئاشنادەکات و، دەتوانێت گۆڕانێکی ڕیشەییمان تیادا دروست بکات و، لەو قۆزاخە تەسکەی بیرکردنەوەمان دەربهێنێت و، وامانلێبکات سەرلەنوێ بەجیهانبینیەکی نوێوە، لەکۆی ڕەگەزەکانی سیستمی دیموکراسی بەگشتی و، ڕای زۆرینە بەتایبەتی بڕوانین، بۆیە ئێستا پێویستە بزانین دیموکراسی چیە، دواتریش ڕای زۆرینە، تا ئەوجیاوازیە تەیبکەین.
ماهیەت و فەلسەفەی دیموکراسی:
دیموکراسی، تێزێکی نوێی فەرمانڕەوایەتیکردن نیە، تا هۆکاری (نوێبوون)ی،ئەو ڕەواجە گەورەیەی ، بۆ پەیداکردبێت و بەوهۆیەشەوە، توانیبێتی بازاڕی سیاسی خۆی بەوشێوەیە، پێگەرمبکات.بەڵکوبەپێجەوانەوە ، چەمکێکی دێرینی فەلسەفەی سیاسیەو، لەپۆلێنکردنەکەی ئەفلاتوندا، دیموکراسی بریتیە لەو ڕەوشە مێژووییەی، کەلەدەرەنجامی ئیفلیجبوونی دەسەڵاتیکی ئۆلیگارشی (دەسەڵاتی دەوڵەمەندەکان)،دێتە ئاراوەو، لەڕووی تیۆری سیاسیشەوە دیموکراسی لەنێو تیۆرە سیاسیەکانی وەک (گەشەسەندن، کە تیۆرەکەی ئەرستۆیەو، تیایدا، باوەڕی وایە که کۆمەڵگە، لەدەرنجامی گەشەی خێزانەوە دروست دەبێت، لەپێناو گەیشتن بەبەختەوەری و، تیۆری پەیمانگیری (contract)و،تیۆری سیۆکراتی ) ئەوا دیموکراسی،سەر بەتیۆری پەیمانگیری(التعاقدیە) ی هەریەک لە،تۆماس هۆبزو، جان جاک رۆسۆو، جۆن لۆکە.
جا ئەگەر، ڕایەڵەی نێوان دەسەڵات و خەڵکانێک، کە ئەو دەسەڵاتە فەرمانرەوایەتیان دەکات ، بە سیاسەت ناوزەدبکرێت ،وە دۆزینەوەی ئەوڕێباز(میتۆد)ەی، کەبەگونجاوترین شێوە ئەو ڕایەڵ وپەیوەندیە ڕێکدەخات ودرێژەپێدەدات ، بەباشترین تێزی سیاسی بۆ فەرمانڕەوایەتیکردن بێتە هەژمار، ئەوا لەم پێودەنگەوە، دەتوانین بڵێین کە ، دیموکراسی باشترین تێزی پێشنیارکراوی، ئەزمونکراوی سیاسیە بۆ شێوازی حوکمڕانی ، چونکە دیموکراسی، تاکە زامنی پاراستنی ئه‌وگرێبه‌سته کۆمه‌ڵایه‌تیه‌یە، که به‌پێی هه‌ریه‌ک له تیۆره‌کانی هۆبزوڕۆسۆ، هه‌‌مووهێزه‌کان ، له‌پێناو مانه‌وه‌ی هه‌موان بەئارامی و،دابینکردنی نان وئازادی بۆیەکەیەکەی تاکه‌کانی باڵەکانی گریبەستەکە ،دواتریش پاراستنی شکۆی مرۆڤ و، له‌وێشه‌وه، ڕۆنران(بنیادنان) ی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی به‌خته‌وه‌ر، له‌دواقۆناغی خەمڵین وگەشەی کۆمه‌ڵگه‌ی سروشتیدا ،له‌سه‌ری ڕێکده‌که‌ون .
لێرە شە‌وه، ده‌توانین سۆسەی هەبوونی په‌یوه‌ندیه‌کی دیالێکتیکی بکەین، کە دیموکراسی له‌لایه‌ک و، نان و ئازادی تاک و، شکۆی مرۆڤ له‌ڵایه‌کی تره‌وه، لەپێناو گەیشتن بە بەختەوەری کۆمەڵگەو،بەدیهێنانی چاکەی گشتی، به‌یه‌که‌وه شه‌ته‌کده‌دات و،هه‌ر ئه‌مه‌ش مه‌رجی پێشوەختی، ڕێککه‌وتنی هێزه‌کانە، له‌ناوئەو گرێبه‌سته کۆمه‌ڵایەتیەی، کەباسمانکرد.
کەواتە نەهێنی ،هێزی ڕوخساری دیموکراسی بریتیە لەو پرنسیپە مرۆییانەی کەدیموکراسی، لەجەوهەرو ماهیەت وهەناوی خۆیدا حەشاریداون نەک ڕوکاروڕوکەشی دەرەوەی، دیموکراسیش هه‌تا ئه‌وساته وه‌خته ڕه‌وایه‌تی هه‌یه که‌پارێزه‌ری ئه‌و مه‌رجە پیشوەختانە بێت کەلەوگرێبەستەدا، هەمووچینەکانی کۆمەڵگە لەسەری پێکدێن و، سەردەنێن بەیەکەوەو کۆمەڵگەیەکی تەندروست و تەبا پێکدەهێنن و، لێرەشەوە هه‌موو ڕه‌گه‌زوجومگە، پێکهێنه‌ره‌کانی وه‌ک ڕای زۆرینه‌و،ده‌نگدان وسیستمی په‌رله‌مانی و، تەواوی کۆڵەکەو ستوونە ڕاگرەکانی تری، ساباتی سیستمی دیموکراسی دەبنە بەردەبازی گەیشتنن بەم جەوهەرە. وە کاتێک ده‌توانین دەسەڵاتێک به‌دیموکراسی بناسین، کە ئەم ماهیەتە تیایدا دەبێتە ستراتیژی ، ئەجێندای سەرتاپای کارەکانی.
هەر دەسەڵاتێک وسیستمێکی سیاسیش، کار بۆ ناوەڕۆکی ئەو گرێبەستە بکات و،هەڵگری ئەم ماهیەتە راستەقینەیەی مرۆڤ بێت ،دەتوانین گەواهیبۆبدەین کە سیستمێکی دیموکراسیەو، ئیتر گرنگ نیە لە چ رۆژگارێک و، ولە ژێر چ ناوێکو، لەچ پۆوتانێکی جوگرافیدا، هەڵدەکەویت. جا ئێستا کە دیموکراسیمان ناسی، دەکرێت لێرەوە، بەلەبەرچاوگرتنی ئەم ماهیەتەو ئەم مانا ڕاستەقینەیە لە دیموکراسی ، تەفسیر بۆ هەمووئەو ڕەگەزو جومگانە بکەین، کە بڕیاروایە ئەم سیستمە لەپێناو گەیشتن بەم ناوەڕۆک وبەو ماهیەتە، بیانخاتەگەڕو، لەهەر شوینێکیشدا دژیەکیەک لەنێوان ئەو ماهیەت و یەکێک لەومیتۆدو ڕەگەزانە بەدیارکەوت ، دەکرێت بە پشت بەستن بە ڕێباز(میتۆد)ی بیرکاریانەی دیکارت، لەفەلسەفەدا، بگەڕێینەوە خاڵی سەرەتا ،واتە زانراو و، پێدراوەکانمان ، تالەوێوە دەست بەشیکارکردنەوەیەکی دروست بکەینەوەو، بەدوای نەزانراوەکەدا بچین. بەواتایەکی تر، لە ئەگەری دەرکەوتنی هەر هەڵە وناڕێکیەک، لەهاوکێشەیەکی ماتماتیکیدا، ئەگەر بەگومانبین لەڕاستی شیکاری هەنگاوەکانی هاوکێشەکەماندا، ئەوا لەدەرکەوتنی ناڕێکی ،لەگەمەی دیموکراسیدا ، دەبێت بەگومانبین لە چۆنیەتی ئەزموونکردنی ڕەگەزەکانی دیموکراسی ، وە ئەگەر لە هاوکێشە ماتماتیکیەکەماندا، پێدراوەکان، ، بەڵگەی بەدیهی بن ، ئەوا، لە گەمە دیموکراسیەکاندا،ئەوەی ڕاستی چەسپاوە و زانراوی بەدیهین،ئەو ماهیەتی دیموکراسیەیە، کەباسمانکرد .
ماهیەت و، ڕای زۆرینە:
کەواتە دیموکراسی ، وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا، میتۆدی زامنی پاراستنی ئەو ڕەوشە سیاسی وکۆمەڵایەتیەیە. کەماهیەتی گرێبەستە کۆمەڵایەتیەکەی تێدا دەڕسکێت. بۆیە دیموکراسی پێشئەوەی سیستمێک بێت ،وەک جان جاک رۆسۆدەڵیت دیموکراسی خودی گرێبەستە کۆمەڵایەتیەکەیە، کەدەبێتە بەرمەبنای دروستکردنی دەوڵەتێکی مەدەنی و، تیایداهێزیک دەبرێتە دەسەڵات. بەڵام گرێبەستەکە یان بەواتایەکی تر دیموکراسیەکە ئەوکات بەگرێبەست و دیموکراسی دێتە هەژمار، کە مافی تەواوی لایەنەکانی نێوئەوگرێبەستە ، یاخود دیموکراسیە، لەبەرچاوبگرێت و بپارێزێت. کەواتە تائێرە لەوەتێدەگەین کەدیموکراسی خۆی لەخۆیدا، لە پێدانی مافەوە دەستپێدەکات، نەک ماف ببەخشێت.
واتە بۆئەوەی دیموکراسی بچەسپێت دەبێت پێشوەخت ماف فەراهەمکرابێت. لەدەستپێکی ئەو مافانەشدا ،بریتیەلە، لەبەرچاوگرتنی ئالیەتی دادپەروەری ، لەمامەڵەی نێوان هێزەکاندا. جا بۆئەوەی پشکی هەموان درکبکرێت و، لێکتێگەیشتنێکی ڕاستگۆیانە بێتە ئاراوە، زەرورەتی ئازادی دێتە ناو گەمەکەوەو تۆخدەبێتەوەو، تا هێزەکان تیایدا بتوانن مانیفێستی خودو، و مافی شیاوی خۆیان بکەن و ، بێترس ڕازەکان بدرکێنن ، کەهەرلایەک لەو گرێبەستەدا، چی گەرەکەو، لەچ شتێکیش دەسڵەمێتەوە . وەک هیگڵ (١٧٧٥-١٨٣١) دەڵیت ئازادی بریتیە لە، گوزارشتکردن لەخود(self determination). ئەمەش ئەودووکۆلەکەیەیە، کە جۆن لۆک بەهەندیاندەگرێت بۆ گەشەی دیموکراسی.
بەڵام لەپێناو ڕێگرتنیـش لەئازادیەکی ڕەها و بێسنورداو، دروستنە بوونی پاشاگەردانیەک (chaos). کەسەربکێشێت بەرەوئاژاوەگێری و، لەدەرنجامدا، هاتنە گۆڕێی سیسیمێکی ئەنارشێزم(Anarchism)، پێویستە لەبەرامبەر پێدانی مافدا، ئەرکیش دیاریبکرێت ، چونکە ئەنارشیزم وەک ئەفلاتوون دەڵیت ،هیچ نیە جگە لەو دیموکراسییەی هێزەکان بەبێ هیچ فلتەرێک ، لەئازادییەکی ڕەهادا، چەشەی ئارەزوە ناژیریی و ، ناپێویستیەکانیان دەکەن. بەواتایەکی تر ئەوە هەر تۆ نیت ئازادیت و، دەتەوێت قسە بکەیت وداوای مافەکانت بکەیت ، بەڵکو بەرامبەرەکەشت، بوونی هەیە و، شتی هەیە بۆ وتن مافی گەرەکە، کەواتە دەبێت لەگەڵ ئازادیدا، لەهەمانکاتدا، گوێش بگرین.هەر ئەمەش زەرورەتی یەکسانی دینێتە ئاراوە.
بۆیە لێرەوە، هێزەکان لەوگرێبەستەدا، یاخود، لەوسیستمی دیموکراسیە راستەقینەیەدا، لەپێناو پێدانی ماف ودیاریکردنی ئەرکدا ، گفتوگۆ دەسازێنن. جا ئەگەر دیموکراسی وەک پیشتر گوتمان لای ڕۆسۆ خودی گرێبەستە کۆمەڵایەتیەکە بووبێت و، لای یورگن هابرماس پرۆسەی گفتوگۆکردنبێت ، ئەوا لای جۆن لۆک ئەم گرێبەستە یاخود ئەم گفتوگۆیە، کەدواجار دیموکراسیە، بەدووکۆڵەکەی ئازادی ویەکسانی ڕادەوەستێت .
ئێستا دەتوانین لە بۆچوونی هەریەک لەم سێ فەیلەسوفەوە، ئەنجامگیریەک هەڵێنجین وبڵێین، دیموکراسی ئەوگرێبەستە کۆمەڵایەتیەیە، کە هێزەکان، لەسەربنەمای ئازادی ویەکسانی نێوانیان، لەپێناو پاراستنی شکۆو ماهیەتی مرۆڤدا، گفتوگۆیەک دەسازێنن و، لەدواهەنگاودا دەسەڵاتێک سەرپێدەخەن، کەزامنی پاراستنی ناوەرۆکی ئەوگرێبەستەیە.
هەرئەم پێناسەو تێگەیشتنە دروستەشە، بۆچەمکی دەسەڵات وسیستمی دیموکراسی، کەوا لە جاکیس ماریتان(Jacques Maritain) دەکات بڵێت، دەسەڵات واتە پێدانی ماف بەژێردەستەکان، نەک قۆرخکردنی.
هەڵبەت ، چەمکی ڕای زۆرینەش، کە یەکێکە لەڕەگەزە سەرەکیەکانی ئەم سیستمە دیموکراسیە و،ئێمە لێرەدا، دەمانەوێت هەڵویستەی لەسەر بکەین،دەتوانین بڵێین، ئەوکاڵایەی جەستەی دیموکراسیە، کە زۆرجار،لە ژێر پەردەی ئەودا، پەلوباڵی دیموکراسی دادەهێنرێت. هەر بۆیە ڕای زۆرینە یەکێکە ، لەوپرسانەی جێگەی مەترسی بووە،لای زۆرێک لەفەیلەسوفەکان، لەڕابردو و ئێستادا، لەنموونەی ئەوانیش سۆلۆن و ئەفلاتوون و ئەرستۆو ستیوارت میل و جۆن لۆک و رۆسۆو جان بودان و چەندانی تر،لەم نێوەندەشدا، ئەلیکسس دوی توکڤێڵ (Alexis de Tocqueville )، (١٨٠٥-١٨٥٩)، یەکێکە لەوفەیلەسوفانەی، ئاماژە بەمەترسی ڕای زۆرینە دەکات و، ئەو لەئەگەری جڵەوگیرکردنی هەموودەسەڵاتەکانی (یاسادانان و دادگاو جێبەجێکردن ) لەلایەن زۆرینەوە، دەپرسێت، دەبێت تاک، ڕوو لەکوێ بکات، وەختێک هەموو کایەکانی دەسەڵاتو هەمووشتێک هی زۆرینەبێت ؟! بۆیە لەوەها ڕەوشێکدا، ئەو پێیوایە دەبێت تاک، نەک هەر لە ستەمکاری، بەڵکو لەستەمی زۆرینەش بپارێزرێت.
ئێستا پرسیارەکە ، لێرەوەدەست پێدەکات، کە ئایا چی بکەین تا ڕەوتی ڕۆیشتنی، ئەوڕەگەزە سەرەکیەی دیموکراسی ،تەرزێک وەربگرێت، کە تەریببێت بەهێڵەکانی ناوەخنی ئەم گفتوگۆیە؟ وەڵامەکەش زۆر ڕوونە ، ئەویش قبوڵکردن و، ڕەوایەتیدان بەپڕۆسەی ڕای زۆرینە ، یان هەرکردەیەکی ترو هەر ڕەگەزێکی تری دیموکراسی، کە لەناوپرۆسەی دیموکراسیدا ئەنجامدەدریت، بەمەرجێک، کۆکبێت لەگەڵ جەوهەرو ناوەخنی ئەو گرێبەستە کۆمەڵایەتیەی کەباسمانکرد. کە ئەمەش تەبایە لەگەڵ دوا بۆچوونی فەیلەسوفی قوتابخانەی فرانکفۆرت، یۆرگن هابرماس. کەباوەڕی وایە دیموکراسی خودی گفتوگۆکردنەو، قبوڵکرنی شوناس وکولتورە جیاوازەکان و ، فرە ئاینەکانەو، دروستکردنی ڕای گشتی و، ڕای زۆرینەیە، لەئیرادەی تاکەوە ، بەمەبەستی گەیشتن بەچاکەی گشتی، ئەمەش ناودەنێت دیموکراسی ڕاوێژگەری. هەر لەم پێودەنگەشەوە ڕەخنە لەدیموکراسی ڕاستەوخۆو جەماوەری(mass democracy) دەگرێت، تەنانەت باوەڕی وایە ، کەخودی دیموکراسی لێبراڵی و، کۆماریش ئاتاجی پیاچونەوەو،هەموارکردنەوەن، مادام ناتوانن وەک دیموکراسی ڕاوێژگەری ، ئیرادەی تاک بپارێزن، وە لەونێوەندەشدا، هابرماس، لەبۆچوونەکەیدا تەریک نەکەوتوەو، چەندانی وەک جوشوا کۆهن(Joshua Cohen) و، ڕۆبەرت داڵ (Robert Dahl) و، سیلا بن حبیب (Seyla Benhabib) یش هاوبۆچوونن لەگەڵیدا، تەنانەت سیلا باوەڕی وایە، پێویستە ڕای کەمینەیەک، کە بەئەرگۆمێنت پشت ئەستورە، وەربگیرێت و، بچەسپێنرێت و کاری پێبکرێت، لەبەرامبەر ڕای زۆرینەیەک کەخاڵیە لەبەڵگەی بەهێزو، لۆژیکی وداتای یەکلاکەرەوە. کەئەمە ئەوخاڵە بەهێزو هەستیارەیە، کە ئەگەر بکرایە بگەڕێینەوە بۆ ناومێژوو،دەمانتوانی ڕێگە لەکوشتنی سوکرات (Socrates) و، ڕادەستکردنی ئەسینا لەسەردەمی سۆلۆن (solon)ی دانادا، بە دیکتاتۆرێکی وەک پیزستراتۆس(Peisistratus)، بۆ ماوەی چارەکە سەدەیەک ، بەبیانووی ڕای زۆرینە بگرین. یان بەلایەنی کەمەوە،لە نەهێنی ناڕەوایەتی بوونی ئەو بڕیارانە تێبگەین کە لەژێر پەردەی ڕای زۆرینەدا، دراون وجێبەجێکراون. ودەکرێن . ئێستا ئەگەر بگەڕێینەوە لای خۆشمان ،ئەمڕۆش لەناو مشتومڕە پەرلەمانیەکانی وەک بودجەو، بانگنهێشتکردنی وەزیرو، لێپرسینەوە ی بەرپرس و،هەڵبژاردنەوەی کەسایەتیەکان و تاد،، دەبێت پشت ئەستور بەولۆژیکەی باسمانکرد، بڕیاری یەکلاکەروە، بە هەبوونی داتا و بەڵگەی حەشاهەڵنەگر بێت .جا ئەو بەڵگانە، گرنگ نیە،لای کەمینەیەکی ئۆپۆزسیۆن بن، یان زۆرینەیەکی دەسەڵات. زۆرینەیەک بۆ ئەوەی بە ئەنارشیزم، کە دەسەڵاتێکە وەک لەپۆلێنکردنەکەی ئەفلاتووندا ئاماژەمان پێدا، مومارەسەی ئارەزوە ناپێویست و، نا لۆژیکیەکانی دەکات نەیەتە ئەژمار، ناکرێت هیچ گومان و پرسیارو پرسێک ، بەبیانووی هێنانی دەنگی زۆرینە تێپەرێنێت. بۆئەوەی زیاتر ڕۆڵ و، کات و شوێنی شیاوی ڕای زۆرینەش، لە کردەی دیموکراسیدا بەدیاربخەین ، دووبارە دەگەڕێینەوە لای ڕاڤەو تەفسیری فەلسەفە بۆ حەقیقەتە مادی وماعنەویەکان .ئێستا ئەگەربەدەنگی زۆرینە بڕیاردرا ، کە چاوی مرۆڤ لەپشتە سەریدا هەڵکەوتوە نەک لەڕوخساریدا و، ماسی لەوشکانیدا ئاسودە ترە تا ناو دەریا و، زەوی بەدەوری مانگدا دەسوڕیتەوە، نەک مانگ بەدەوری زەوی و، چەندین ڕاستی سەلمێندراوی تر،ئایا دەکرێت بەبیانووی ئەوەی ئەمانە ڕای زۆرینەن، ڕێگری لەو پرسیاروگومانانە بکرێت ، کەلەسەر ئەم پرسانە لەلایەن کەمینەیەکەوە دێنەگۆڕێ ؟ ئایا دەنگی زۆرینە، لەوەها حاڵەتێکدا، هەڵگری چ شەرعیەتێکە؟ بەهەمان شێوە، ئایا دەکرێت چاو لەهەزاران بەڵگە بپۆشرێت، لەسەر بودجە یاخود بوونی گەندەڵی و، تێپەڕێنرێت، لەژێر پاساوی بەدەستهێنانی دەنگی زۆرینەدا؟ بێگومان نەخێر، هۆکەش ئەوەیە ئەمانە شتگەلێکی ماددین ودەبێت، بەبەڵگەو داتا یاکلابکرێنەوە و، لەبەرامبەریشدا، لەپرسگەلێکی وەک ئایا کورد چۆن مادەی ١٤٠ بچەسپێنێت؟ چۆن پەیوەندییەکی گونجاو لەگەڵ دراوسێکانیدا ببەستێت؟ چیبکریت ئەنفال وکیمیاباران بە کۆمەڵکوژی بناسێنرێت؟ چ ڕێوشوێنیک بگیرێتە بەر بۆ بنیادنانی دەوڵەتێکی کوردی؟ ئەمانەش بەپێجەوانەوە،لەبەر ئەوەی حەقیقەتی مەعنەوین و شتگەلێکی نامادیین . بۆیە گونجاوە بەدەنگی زۆرینەو، سود وەگرتن لەعەقڵی زۆرینە (بەپرنسیپی دوو عەقڵ لەعەقلێک باشترە)، هەڵبەت بە لەبەرچاوگرتنی بنەمای، گفتوگۆ لەگەڵ کەمینەدا، دەکرێت بەزۆرینە یەکلابکرێنەوە.
خۆلاسەی قسە، ڕای زۆرینە، لەنەبوونی داتاو بەڵگەی حاشا هەڵنەگرو،پشتڕاستکەرەوەو سەلمێنەردا، بە خۆبواردن لە بەزاندنی هێڵەسورەکانی ماهیەتی دیموکراسیدا، دەتوانێت، پرسە مەعریفی ومەعنەوی نامادییەکان یەکلایی بکاتەوەو. لەبەرامبەریشدا پرسە مادیی و بینراوەکان رادەستی بەڵگە وداتاو زانیارییەکان بکات.
لەغیابی ئەم تێگەیشتنە، بۆمانای راستەقینەی ڕای زۆرینە و، خودی دیموکراسیش ، ئەوا پرۆسەی دیموکراسی، جگە لەتوێکڵێکی بێکاكڵە، شتێکی لێنامێنێتەوە ، ئیتر گرنگ نیە چەندێک بەباڵای ئەوسیستمەدا هەڵدەدرێت و، چەندێکیش ماشێنی ڕاگەیاندنی، بۆبە دیموکراسیناساندنی دەخرێتە گەڕ. چونکە دواجار هەموو ئەمانە ناتوانن، شەفاعەتی ئەوەی بۆ بکەن و، ناتوانن بەوسیستمە حوکمڕانیەی بچوێنن کەلە دژە جەمسەرەکەیدا ستەمکاری وەستاوە. بۆیە هەرکاتێک ئەم جەوهەرە، کەوتبێتە مەترسیەوە، ئەوا لەدەرەنجامدا ، پرسیار کەوتۆتە سەر کۆی پرۆسە دیموکراسیەکە. چونکە، کاتێک بەجێهێنانی ڕای زۆرینە وەک کردەیەکی ڕووت سیاسی بێڕوح، بەبێمەرام دەبێتە ئامانج و ،کەرامەت وخودی مرۆڤیش،بەپێچەوانەوە دەچنە کەنار ، ئەو کات دیموکراسیش ، لە دەسەڵاتێکی وادا، لەجیات ئەوەی ببێتە شێوازێک بۆ فەرمانڕەوایەتی ومۆتیڤی سەرخستنی ماهیەتی مرۆڤ، هاوکێشەکە پێچەوانەدەبێتەوەو، دیموکراسی،خۆی دەبێتە ئایدۆلۆژیاو، خۆی دەبێتە ئامانج و، مرۆڤەکان تیایدا دەبنە وەسیلەوئامێرو ، ڕای زۆرینەش، دەبێتە نوێژو وپەرستش ، ودەنگدان و ڕاپرسی و ڕای گشتی و تەواوی پایەو جومگەکانی تری، ناوکایەی دیموکراسی ، دەبنە سرووت(شعائر) ێک ،بۆ پیرۆزیدان بەوئاینە موقەددەسەی، ناوی دیموکراسیە. جا هەتا ژمارەو،ئامادەبوان وشوێنکەوتوانی، ئەوسرووتانەش، لەڕووی چەندیەتیەوە زۆرتربێت، حەقیانەتی ئەو دەسەڵاتە دیموکراسیە ساختەیە(موزەیەفە)ش، زیاتر دەبێت و،شەرعیەتی ڕێورەسمەکەش ڕاستردەکاتەوە.
هەر کاتێکیش کردەیەک بوو ، بە سرووتێکی پیرۆزو، کاڵایەکی ئایینی کرا بەبەردا ، ئیدی نەک هەر پرسیارێک نامینێت ، لەسەرئەوەی کەئەو سرووتە، چ کەڵکێکی هەیە و، چ گوناهێک حەڵاڵ دەکات ، بەڵکو بەپێچەوانەوە، هەموو پرسیارو دردۆنگیەک ، لەسەر دەرەنجامەکانی ئەو سرووتە ، لەسەر دروستی و نادروستی، لەسەر عەقڵانیەت و ناعەقڵانیەتی ، لەسەر ئەخلاقی بوون و نائەخلاقی بوونی حەرامدەکرێت و، بگرە دەبێتە گومان لەسەرعەقیدەو، دەشبێتە گەواهیدەری باوەڕنەبوونی ئەوکەسە بەوخودایەو، بەکۆی ئەوسیستمەی، کە ڕێوڕەسمەکەی بۆ بەڕێدەخرێت. بەڵکو لەوەها ڕەوشێکدا، ئەوەی دەبێتە ئەرکی سەرشانی بەندەکان وشوێنکەوتوانی ئەو ئاینە، گوێڕایەڵی وبەگەورەیی ڕاگرتنی ئەوبت و خودا داتاشراوەیە،کەسروتەکەی بەحەشامەتی فرەترو بەهێزترەوە، بۆ ئەنجامدەدرێت.
ئەمەش ئەو ڕای زۆرینەیەیە، کەلەدوێنێدا سوکراتی ژەهرخواردکردو،چارەنوسی دانیشتوانی ئەسینای بۆ چارەکە سەدەیەک، بەدەسەڵاتیکی ستەمکار و تاکڕەو سپاردو، ئەمرۆش لەم دەڤەرەدا، لەناو پەڕلەمانداو، بەهەمان پاساوی دەنگی زۆرینە، دەمێک بودجەی پێدەشاردرێتەوەو، جارێک دەسەڵاتی سەرۆکی هەرێم و پەرلەمانی پێدریژدەکرێتەوەو، لەئایندەشدا، دوور نیە لەژێرپەردەی هەمان ڕەگەزە و جومگەی دیموکراسیدا، کەلای ئەم (سیاسی) انە، بۆتە تەواوی پرۆسەی سیستمی دیموکراسی ، ئیتر لەجەهلەوە بێت یان مەرامی سیاسی ، داخستنی ئەم ڕۆژنامەو یاساغکردنی ئەو حیزب و، دەرکردنی ئەولایەنی سیاسی لێبکەوێتەوەو ، ئەوجا زۆر بوێرانەش،( سیاسیەکان)مان ،پێمانبڵین، دەبیت ڕازیبین بەدیموکراسی وڕای زۆرینە، چونکە دیموکراسی، ئەگەر هەبێت ئەمەیە. بەڵام دەبێت . لەوەتێبگەین وەک ڕۆسۆ دەڵیت، کە هەردەسەڵاتێک بەزۆر سەپا شەرعیەتی نیەو، هەرکاتێکیش تەفسیری گرێبەستی نێوان هێزەکان، ئەوەی دەگەیاند، کەهەموومافێک بۆ بەرژەوەندی هێزێکە و، هەمووئەرکێکیش، لەسەر شانی هێزەکانی ترە، ئەوە نابێتە گرێبەست و، بگرە وەک ڕۆسۆدەڵێت کۆیلایەتیەکی ڕووتە و، دیموکراسیش، لەوەها حاڵەتێکدا، جگە لەڕەوایەتیدان وشەرعیەتدان ،لەژێرناوی ڕای زۆرینە، بەوستەمکاریەی لەکۆمەڵگەی سروشتیدا شەرعیەتی نەبووە، شتێکی تر نیە. لێرەشەوە، پابەندنەبوون بەوەها گرێبەستێک و، گوێنەگرتن لەوەها دەسەڵاتێک، مافی ڕەوای هێزەکانەی ترەو ، ئەرکی سەرشانیشیانە کاڵای دیموکراسی لەوسیستمە داڕنن و، بۆ پێناسی ڕاستەقینەو، جۆری سیستمی سیاسی ئەو دەسەڵاتە بگەڕێن. دواجار لەهەوڵی هێنانەخوارەوەیدابن.
سەرچاوەکان:
١-ستەمکار: ئیمام عەبدولفەتاح ئیمام.
٢-دیموکراسی راویژگەری، لەفەلسەفەی سیاسی هابرماس: ئیدریس شیخ شەرەفی ٣- فەلسەفەی ئەفلاتون: د. موحەمەد کەمال.
٤- سقراگ مابین الشخصیه الدینیـه والشخصیه الفلسفیه ، توێژینەوەی دەرچوون ، زانیار قادر
٥- گۆڤاری هەژان، ژمارە١٣ساڵی ٢٠٠٤
٦- بنەڕەتەکانی فەلسەفە، د.حەمید عەزیز
لينكي بةيجي مامؤستا زانيار قادرhttps://www.facebook.com/zaniarrrrrrrr?fref=ts
ئه‌م بابه‌ته له‌ڕۆژنامه‌ی: " چاودێــر "، ژماره: 443 ، پاشکۆی " ڕوانگه‌و ڕه‌خنه " ژماره: 175، لاپه‌ڕه: 7 دا بڵاوکراوه‌ته‌وه.
ليست هناك تعليقات:
إرسال تعليق